Fólk með geðfötlun » Réttindagátt.is

Réttindi fólks með geðfötlun

Fólk með geðfötlun á að njóta sömu mannréttinda og aðrir á Íslandi. Réttindagáttin leggur áherslu á sex meginréttindi sem varða fólk með geðfötlun. Þessi réttindi eru forsenda þess að fólk með geðfötlun njóti jafnréttis, réttar til heilsu og lögformlegs hæfis. Með því að smella á hlekkina hér að neðan má nálgast ítarlegar upplýsingar um þessi réttindi.

Jafnrétti

Segja má að jafnrétti og bann við mismunun séu tvær hliðar á sama peningi. Jafnrétti felur í sér að njóta réttinda til jafns við aðra. Mismunun á sér stað þegar einstaklingum er neitað um réttindi sín eða þau eru skert verulega á ómálefnalegum grundvelli, til dæmis vegna kyns, litarhafts, þjóðernis, fötlunar eða efnahags.

Samband misréttis og jafnréttis getur leitt til ruglings um raunverulega merkingu jafnréttis. Ætla mætti að jafnrétti feli í sér að allir skulu hljóta eins eða sambærilega meðferð en það er ekki svo. Jafnrétti þýðir að allir njóta sömu mannréttinda en ekki endilega að allir séu eins eða sambærilegir einstaklingar með sambærilegar þarfir. Til að tryggja að allir geti notið sömu réttinda þarf stundum að meðhöndla suma einstaklinga öðruvísi en aðra vegna fjölbreytileika mannkynsins; sumir þarfnast sérstakra úrræða vegna kyns, fötlunar, þjóðfélagsstöðu eða efnahags til þess að geta notið jafnréttis.

Að koma fram við mismunandi fólk á mismunandi hátt er ekki mismunun þegar um er að ræða framkomu sem viðurkennir mismunandi þarfir og getu einstaklinga og tilgangurinn er að auka jafnrétti á milli þeirra. Dæmi um þetta væri að ráða túlk fyrir heyrnarskerta manneskju svo hún geti tjáð sig og skilið aðra til jafns við aðra sem ekki eru heyrnarskertir. Með því er ekki verið að mismuna fólki sem ekki er heyrnarskert og ekki fær túlk. Þess í stað er verið að tryggja heyrnarskertu manneskjunum getu til að njóta tjáningarfrelsis til jafns við aðra sem ekki eru heyrnarskertir.

Margir mannréttindasáttmálar innihalda sérstakar kvaðir um jafnrétti og einnig bann við mismunun. Sem dæmi má nefna að Mannréttindasáttmáli Evrópu inniheldur ákvæði sem tryggir öllum jafna stöðu fyrir lögum sem og ákvæði sem bannar mismunun.

Að njóta jafnrar réttarstöðu og jafnrar réttarverndar felur í sér að vera viðurkennd sem manneskja fyrir lögum sem nýtur þeirra réttinda sem lögin veita til jafns við aðra. Bann við mismunun felur í sér skyldu yfirvalda að tryggja jafna réttarstöðu og jafna réttarvernd borgaranna.

Mannréttindasáttmálar fela í sér fjöldamörg réttindi, eins og tjáningarfrelsi, rétt á sanngjörnum réttarhöldum, rétt til frelsis og bann við pyntingum. Bann við mismunun felur í sér rétt til þess að vera ekki meinað um réttindi sín vegna þátta eins og kyns, fötlunar, kynhneigðar eða þjóðfélagsstöðu. Þannig má ekki banna konum að tjá sig bara vegna þess að þær eru konur, rétt eins og ekki má svipta fólk frelsi á þeim grunni einum að það býr við fötlun.

Jafnrétti geðfatlaðra í íslenskum lögum

Stjórnarskrá Íslands kveður á um það í 65. gr. að allir skuli vera jafnir fyrir lögum og njóta mannréttinda án tillits til kynferðis, trúarbragða, skoðana, þjóðernisuppruna, kynþáttar, litarháttar, efnahags, ætternis og stöðu að öðru leyti.

Þetta felur meðal annars í sér jafnan rétt allra til sanngjarnrar málsmeðferðar, sem finna má í 70. grein stjórnarskrárinnar, sem segir: “öllum ber réttur til að fá úrlausn um réttindi sín og skyldur eða um ákæru á hendur sér um refsiverða háttsemi með réttlátri málsmeðferð innan hæfilegs tíma fyrir óháðum á óhlutdrægum dómstóli.”

Þessi réttur er sérstaklega tryggður fötluðu fólki í lögum nr. 88/2011 um réttindagæslu fyrir fatlað fólk. Markmið þeirra laga er að “tryggja fötluðu fólki viðeigandi stuðning við gæslu réttinda sinna og tryggja að sjálfsákvörðunarréttur fatlaðs fólks sé virtur og fyllsta réttaröryggis gætt þegar brýna nauðsyn ber til að grípa inn í líf þess.” Í þriðja kafla laganna er síðan fjallað um réttindagæslumenn fatlaðs fólks. Nánari upplýsingar um réttindagæslumennina má finna á vef Velferðarráðuneytisins.

Ljóst er að þarfir einstaklinga með geðfatlanir geta verið ólíkar og því mikilvægt að jafnrétti sé gætt í hvívetna til þess að koma í veg fyrir ólögmæta mismunun.

Þessu markmiði hefur löggjafinn á Íslandi meðal annars reynt að ná með lögum nr. 59/1992 um málefni fatlaðs fólks, en þau hafa það markmið að tryggja fötluðu fólki jafnrétti og sambærileg lífskjör við aðra þjóðfélagsþegna og skapa því skilyrði til þess að lifa eðlilegu lífi.

Mismunun gagnvart geðfötluðum í íslenskum lögum

Fólk með geðfötlun er mismunað í íslenskum lögum á margvíslegan hátt. Alþjóðlegir samningar sem Ísland er aðili að tryggir rétt fólks með geðfötlun um að ekki megi mismuna þeim vegna fötlunar. Þessi mikilvægu réttindi eru þó ekki nægjanlega vel tryggð í íslenskum lögum. Sem dæmi má nefna að jafnréttislögin á Íslandi taka aðeins til jafnréttis kynjanna og vernda því ekki aðra hópa samfélagsins gegn mismunum vegna annarra mismunaþátta.

Lögræðislögin gera ráð fyrir því að svipta megi fólk frelsi fyrir það eitt að vera með alvarlegan geðsjúkdóm (sjá nánar í réttindum nauðungarvistaðra). Lögin um nauðungarvistun eins og þau standa mismuna því fólki með geðröskun að því leiti að þau njóta ekki rétt til frelsis og mannhelgi til jafns við aðra hópa samfélagins.

Fólk með geðfötlun á meira á hættu en aðrir hópar að verða fyrir pyndingum og annarri vanvirðandi meðferð heldur en margir aðrir hópar samfélagsins. Hættan felst í því að fólk með geðraskanir er oft látið sæta þvingaðri meðferð eða þvingaðri lyfjagjöf. Mest er hættan þegar fólk hefur verið svipt lögræði eða þegar fólk hefur verið nauðungarvistað (sjá nánar um heilsufrelsi nauðungarvistaðra) þar sem íslensk lög gera ráð fyrir því að þá megi neyða fólk til þess að þiggja meðferð þvert á eigin vilja.

Réttur fólks með geðfötlun til sanngjarnrar málsmeðferðar á einnig undir högg að sækja. Lögræðislögin tryggja alls ekki nógu vel réttindi fólks til þess að vera viðstatt málsmeðferð um nauðungarvistun né lögræðissviptingu.

Lögræðissvipting er ein helsta birtingarmynd misréttis gagnvart fólki með geðraskanir. Alla jafna brýtur lögræðissvipting á rétti fólks með geðraskanir að njóta lögformlegs hæfis til jafns við aðra. Með lögræðissviptingum er sjálfsákvörðunarréttur fólks með geðraskanir tekinn frá þeim og öðrum aðila gefið vald til þess að taka ákvarðanir fyrir þeirra hönd. Lögræðissviptingar eins og þær er að finna í íslenskum lögum í dag brýtur á 12. grein samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks og því má ætla að þær hljóti að taka einhverjum breytingum, nú þegar Alþingi hefur fullgilt samninginn.

Réttur til lögformlegs hæfis

Lögformlegt hæfi er tvíþætt. Það felur í sér rétthæfi og gerhæfi. Í rétthæfi felst getan til þess að bera skyldur og njóta réttinda. Allar manneskjur hafa meðfætt rétthæfi og halda því til dauðadags. Í gerhæfi felst rétturinn til þess að fara með þessi réttindi og skuldbinda sig í eigin nafni. Sjá nánar um rétt til lögformlegs hæfis hér. Með fullgildingu samnings Sameinuðu þjóðanna um fatlað fólk eru tekin af öll tvímæli að aðildarríkjum beri að virða lögformlegt hæfi fatlaðs fólks til jafns við aðra og veita þeim sem þess þurfa nauðsynlega aðstoð og stuðning til þess að njóta þess réttar. Sjá nánar um rétt til lögformlegs hæfis.

Réttur til lögformlegs hæfis í íslenskum lögum

Á Íslandi verða börn lögráða og þar með fullorðin 18 ára (sjá 1. gr. lögræðislaga nr. 71/1997). Það þýðir að fram til 18 ára aldurs eru börn á forræði forsjáraðila sinna.

Þegar barn verður 18 ára öðlast það lagalegan rétt til þess að taka alfarið eigin ákvarðanir. Teljist manneskja ekki geta tekið eigin ákvarðanir er lögformlegt hæfi hennar fjarlægt (lögræðissvipting, fjárræðis- eða sjálfsræðissvipting, nauðungarvistun eða þvinguð lyfjagjöf).

Aðeins dómari getur ákveðið að svipta manneskju lögræði og dómarinn ákveður einnig hver verður lögráðamaður út frá því sem dómarinn telur vera viðkomandi einstakling fyrir bestu. Heimild dómara til þess að svipta einstakling lögræði er að finna í 4. gr. lögræðislaganna.

Hægt er að lesa eftirfarandi skilyrði fyrir lögræðissviptingu út úr 4. grein lögræðislaganna:

Heimilt er að svipta einstakling lögræði ef;

Hann er ekki talinn fær um að taka ákvarðanir er varða persónulega hagi sína eða fé.

Dómara er í raun frjálst að meta færni einstaklinga til þess að taka ákvarðanir er varða persónulega hagi sína eða fé. Þó ber að geta þeirra sjónarmiða er fram koma í greinargerð frumvarps lögræðislaga frá 1997 en þar stendur:

„Ekki er nauðsynlegt að viðkomandi sé algjörlega ófær um að ráða persónulegum högum sínum eða fé, en gera verður þá kröfu að um veruleg frávik frá eðlilegu ástandi sé að ræða.“

Af völdum fötlunar.

Annað skilyrðið til lögræðissviptingar er vottorð læknis þess efnis að viðkomandi hafi greiningu fötlunar eða sjúkdóms sem jafna megi til fötlunar, sem valdi því að hann geti talist ófær um að ráða persónulegum högum sínum eða fé. Greinargerð með frumvarpi lögræðislaganna frá árinu 1997 undirstrikar mikilvægi þess að læknisvottorð liggi fyrir dómara áður en úrskurðað er vegna kröfu um lögræðissviptingu. Þar kemur fram að vottorð læknis um sjúkdómsgreiningu eða skerðingu varnaraðila (sem fellur undir skilgreiningu á fötlun skv. í 1. grein samnings Sameinuðu þjóðanna í öllum tilvikum, miðað við orðalag 4. greinar), sé mikilvægasta sönnunargagnið við mat dómara á þörf fyrir lögræðissviptingu.

Enda hafi önnur og vægari úrræði verið fullreynd.

Dómara er skylt að athuga hvort möguleikar þess einstaklings sem svipta á lögræði til að nýta sér vægari úrræði hafi verið kannaðir. Til dæmis ber að líta til þess hvort persónulegur talsmaður gæti aðstoðað viðkomandi við að ráða persónulegum högum sínum eða fé. Þess ber þó að geta að persónulegir talsmenn fá ekki laun fyrir að aðstoða hinn fatlaða einstakling. Hafi varnaraðili lítil fjárráð og/eða lítil sem engin fjölskyldutengsl má ætla að erfitt geti reynst að finna til þess bæra manneskju sem tilbúin væri að sinna hlutverki talsmanns í sjálfboðastafi.

Með öðrum orðum má segja að meti dómari sem svo, með fengnu mati frá lækni, að ef fötlun einstaklings valdi því að hann hafi skerta getu til ákvarðanatöku er það tilefni til lögræðissviptingar enda standa úrræði sem gera honum kleift að njóta réttinda sinna til jafns við aðra ekki til boða.

Af ofangreindu má sjá að fatlað fólk (í skilningi skilgreiningar samnings Sameinuðu þjóðanna) er í miklum meirihluta eða eini mögulegi hópur fólks sem hægt er að svipta lögræði samkvæmt 4. gr. lögræðislaga. Ef svo er, þá þegar af þeim ástæðum uppfyllir núverandi orðalag 4. gr. lögræðislaga ekki kröfur 5. og 12. gr. samnings Sameinuðu þjóðanna um bann við mismunun á grundvelli fötlunar og jafnrar réttarstöðu fatlaðs fólks til lögformlegs hæfis.

Staðgengilsákvarðanataka

Lögræðissvipting er dæmi um svokallaða staðgengilsákvarðanatöku. Kerfi byggð á staðgengilsákvarðantöku fela í sér að aðili sem hefur verið sviptur lögformlegu hæfi getur fengið skipaðan staðgengil fyrir ákvarðanatöku sína. Skipa má um staðgengil án samþykkis og jafnvel gegn vilja hins svipta. Í lögræðislögum nr. 71/1991 er gert ráð fyrir þessu fyrirkomulagi. Í 2. mgr 52. gr. er talað um að „yfirlögráðandi skal skipa hinum lögræðissvipta lögráðamann svo fljótt sem verða má.”

Samningur Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks felur í sér að aðildarríki verða að leggja niður staðgengilsákvörðunarkerfi og bjóða þess í stað upp á viðeigandi stuðning við ákvarðanatöku. Ljóst er að íslensk lög standast ekki þessa kröfu sáttmálans þó svo að nokkur jákvæð skref hafi verið tekin til að koma til móts við hana. Sem dæmi má nefna að markmið laga um réttindagæslu fyrir fatlað fólk nr. 88/2011 er að „tryggja fötluðu fólki viðeigandi stuðning við gæslu réttinda sinna og tryggja að sjálfsákvörðunarréttur fatlaðs fólks sé virtur og fyllsta réttaröryggis gætt þegar brýna nauðsyn ber til að grípa inn í líf þess.”

Lögunum er ætlað að veita geðfötluðum og öðrum fötluðum einstaklingum stuðning við ákvarðanatöku með því að heimila skipan svokallaðra persónulegra talsmanna fatlaðs fólks.

Í þessu samhengi er þó vert að nefna að lögin uppfylla ekki lágmarksskilyrði 4. mgr. 12. gr. samnings Sameinuðu þjóðanna um nauðsynlegar verndarráðsstafanir fyrir stuðning við ákvarðanatöku. Persónulegir talsmenn fá ekki laun fyrir störf sín í þágu fatlaðra og því er ekki að sjá að allir fatlaðir einstaklingar geti nýtt sér slíkan stuðning þar sem úrræðið er ekki aðgengilegt öllum fötluðum einstaklingum án tillits til fjárhags eða annarra haga viðkomandi (sjá nánar um stuðning við ákvarðanatöku).

Réttur til bestu mögulegu heilsu

Réttur til heilbrigðisþjónustu

Réttur allra til heilsu felur í sér réttinn til bestu mögulegu geðheilsu. Rétturinn til heilsu skyldar yfirvöld til þess að tryggja öruggt aðgengi að nauðsynlegri geðheilbrigðisþjónustu. Aðgengi að heilsugæslu, sjúkrahúsum, lyfjum og annarri heilbrigðisþjónustu er þar lykilatriði. Mikilvægt er að boðið sé upp á þessa þjónustu í nærumhverfi fólks til að sem minnst rask fylgi veikindum.

Fólk með geðfötlun býr oft við skert lífskjör vegna veikinda sinna. Það er því mikilvægur þáttur réttarins til heilsu að boðið sé upp á heilsueflandi þjónustu eins og sjúkraþjálfun og endurhæfingu. Ýmis þjónusta sem eflir sjálfstæði og starfsgetu fólks ætti einnig að vera aðgengileg öllum. Dæmi um slíka þjónustu er starfsendurhæfing eða starfsþjálfun eða búsetuúrræði með stuðningi fyrir fólk með skerta starfsgetu.

Mannréttindastofnanir Sameinuðu þjóðanna styðjast við ákveðin mælitæki til að meta hversu vel ríkjum hefur tekist að tryggja þau félagslegu, efnahagslegu og menningarlegu réttindi sem þau hafa skuldbundið sig til að virða. Við mat þeirra á hversu vel ríki tryggja rétt borgara sinna til heilsueflandi þjónustu er aðallega horft til fjögurra þátta.

Þjónustan þarf að vera:

Til staðar

Heilbrigðisþjónusta hvers kyns verður að vera til staðar og fyrirfinnast víðsvegar um landið. Innifalið í þessu skilyrði er einnig að nógu margar stofnanir sé að finna sem bjóða upp á geðheilbrigðisþjónustu. Tryggja þarf að viðunandi fjöldi lækna og annars heilbrigðisstarfsfólks sé þjálfað til að sinna geðheilsu. Auk þess þarf að tryggja nægar birgðir af öllum helstu lyfjum sem þörf gæti verið á.

Fjármögnun geðheilbrigðiskerfisins liggur hjá ríkisstjórn Íslands og hjá Alþingi við gerð fjárlaga ríkisins. Sjúkratryggingarstofnun Íslands ásamt Landlækni fara með það vandasama hlutverk að sinna uppbyggingu og innviðum heilbrigðiskerfisins. Alþingi og ríkisstjórnin bera hins vegar ábyrgð á því að móta heildstæða stefnu í geðheilbrigðismálum. Vorið 2016 samþykkti Alþingi þingsályktunartillögu um stefnu og aðgerðaráætlun í geðheilbrigðismálum til fjögurra ára. Aðgerðaráætlunin tekur sérstaklega fram að fjárlög næstu fjögurra ára verði að taka tillit til áætlunarinnar og tryggja þar með nægjanlegt fjármagn til þess að bæta geðheilbrigðisþjónustu á Íslandi. Aðgerðaráætlunin lofar góðu og hefur það að markmiði að vinna gegn ýmsum göllum á geðheilbrigðisþjónustu Íslands fram að þessu.

Geðheilbrigðisþjónusta á Íslandi er ekki fyllilega til staðar á landsvísu, t.a.m. voru engir geðlæknar starfandi á Vestfjörðum og í Vestmannaeyjum á árinu 2016.

Lyfjakostnaður fólks með geðröskun getur verið óhóflega hár og enn vantar tilfinnanlega geðlækna, annað sérþjálfað fagfólk og fólk með notendareynslu til starfa til að hægt sé að líta svo á að geðheilbrigðisþjónusta á Íslandi sé fullnægjandi.

Aðgengi

Aðgengi að heilbrigðisþjónustu er metið út frá fjórum þáttum. Í fyrsta lagi þarf hún að vera líkamlega og landfræðilega aðgengileg öllum. Í öðru lagi þarf fólk að hafa efni á heilbrigðisþjónustu, það er að segja að hún má ekki vera svo dýr að kostnaðurinn takmarki aðgengi fólks að þjónustunni. Í þriðja lagi verður heilbrigðisþjonusta að vera aðgengileg fólki án mismununar á grundvelli þjóðernis, fötlunar, kyns eða annarar stöðu. Í fjórða lagi er mikilvægt að tryggja aðgengi fólks að upplýsingum um heilbrigðisþjónustu og um sitt eigið heilsufar.

Líkamlegt og landfræðilegt aðgengi

Fyrst og fremst þarf heilbrigðisþjónusta að vera líkamlega og landfræðilega aðgengileg öllum. Fólk á ekki að þurfa að ferðast langar vegalengdir til þess að nálgast þjónustuna og byggingarnar sjálfar verða að vera aðgengilegar fyrir alla, líka fólk með fatlanir.

Eins og áður sagði vantar enn töluvert upp á að geðheilbrigðisþjónusta geti talist landfræðilega aðgengileg öllum á Íslandi. Aðgerðaráætlun Alþingis í geðheilbrigðismálum gerir þó ráð fyrir því að geðheilbrigðisteymi verði til staðar í öllum landshlutum árið 2019. Áætlunin gerir einnig ráð fyrir því að 90% allra heilsugæslna á landinu hafi ráðið til sín sálfræðing fyrir lok árs 2019 svo að efla megi aðgang fólks á landsvísu að geðheilbrigðisþjónustu.

Efnahagslegt aðgengi

Heilbrigðisþjónusta verður að vera efnahagslega aðgengileg notendum. Þetta skilyrði er sjaldan uppfyllt þegar geðheilbrigðismál eru annars vegar. Geðheilbrigðisþjónusta fellur oftast utan almennra heilbrigðistrygginga og getur því orðið mjög kostnaðarsöm og þar með óaðgengileg þeim sem oft þurfa mest á henni að halda. Á Íslandi er þjónusta sálfræðinga ekki meðal þeirrar heilbrigðisþjónustu sem sjúkratryggingar Íslands niðurgreiða. Þjónusta sálfræðinga er því mörgum utan seilingar vegna efnahags. Sjúkratryggingar ná yfir þjónustu geðlækna en biðin eftir að komast að getur verið ansi löng. Þeir sem leggjast inn á geðdeild vegna geðrænna veikinda eiga rétt á sjúkradagpeningum ef viðkomandi er óvinnufær lengur en 21 dag.

Jafnt aðgengi allra að heilbrigðisþjónustu

Þriðji þátturinn er jafnt aðgengi allra að heilbrigðisþjónustu. Ekki má mismuna fólki á grundvelli fötlunar, kynþáttar, trúarbragða eða annarra persónueinkena. Lög um réttindi sjúklinga tryggja það að ekki megi mismuna sjúklingum á þessum grunni. Samt sem áður er það svo að þrátt fyrir að 20% af sjúkdómsbyrði samfélagsins megi rekja til geðrænna vandamála fær geðheilbrigðisþjónusta aðeins um 8% af því fé sem veitt er til heilbrigðismála á landsvísu. Ef aðgerðaráætlun Alþingis í geðheilbrigðismálum gengur eftir má þó búast við að þetta hlutfall lagist eitthvað í átt að jafnara aðgengi fólks með geðraskanir að heilbrigðisþjónustu á við aðra sjúklingahópa.

Aðgengi að upplýsingum

Fjórði og síðasti aðgengisþátturinn er aðgengi að upplýsingum. Upplýsingar um heilsufar almennt verða að vera öllum aðgengilegar. Eins verður hver og einn að hafa fullan aðgang að upplýsingum um sína eigin heilsu. Á Íslandi eru þessi réttindi tryggð í lögum um Landlækni, lögum um réttindi sjúklinga, og lögum um sjúkraskrár.

Landlæknir og heilbrigðisstarfsfólk fara með það hlutverk að tryggja aðgengi fólks að upplýsingum um heilsufar almennt. Lög um sjúkraskrár fjalla um þá aðferð sem allir heilbirgðisstarfsmenn þurfa að notast við til að skrá upplýsingar um sjúklinga á sem öruggastan og aðgengilegastan hátt fyrir heilbrigðisstarfsmenn og fyrir sjúklingana sjálfa. Loks fjalla lög um réttindi sjúklinga einnig um rétt þeirra til að hafa aðgang að almennum upplýsingum um heilsufar almennt sem og að hafa góðan aðgang að upplýsingum um sitt eigið heilsufar.

Fólki með geðfötlun er oft neitað um skýrar upplýsingar um eigið heilsufar vegna þess að þau eru talin skorta getu til að skilja þær. Fyrir fólk með geðfötlun er mikilvægt að hafa í huga að 5. grein laga um réttindi sjúklinga gerir ráð fyrir því að þeir eigi rétt á ítarlegum upplýsingum um eigið heilsufar, um möguleg meðferðarúrræði og afleiðingar þeirra.

Upplýsingar um heilsufar og meðferð.
5. gr.

Sjúklingur á rétt á upplýsingum um:

heilsufar, þar á meðal læknisfræðilegar upplýsingar um ástand og batahorfur,

fyrirhugaða meðferð ásamt upplýsingum um framgang hennar, áhættu og gagnsemi,

önnur hugsanleg úrræði en fyrirhugaða meðferð og afleiðingar þess ef ekkert verður aðhafst,

möguleika á að leita álits annars læknis eða annarra heilbrigðisstarfsmanna eftir því sem við á um meðferð, ástand og batahorfur.

Þess skal getið í sjúkraskrá sjúklings að upplýsingar samkvæmt þessari grein hafi verið gefnar.
Upplýsingar samkvæmt þessari grein skulu gefnar jafnóðum og tilefni skapast og á þann hátt og við þau skilyrði að sjúklingur geti skilið þær.
Eigi í hlut sjúklingur sem ekki talar íslensku eða notar táknmál skal honum tryggð túlkun á upplýsingum samkvæmt þessari grein.

Rétturinn til heilsu felur í sér að allir eiga rétt á upplýsingum um eigið heilsufar. Eigi fólk erfiðara en ella með að skilja upplýsingar um heilsu sína eða taka mikilvægar ákvarðanir um rétta heilbrigðisþjónustu ber að veita þeim viðeigandi stuðning til að skilja og taka ákvörðun. Ekki er heimilað að hamla aðgengi fólks með geðraskanir eða geðfötlun að upplýsingum um eigið heilsufar.

Fólk með geðraskanir sem hafa staðið lengi yfir sem þarfnast stuðnings til þess að undirbúa upplýsta ákvörðun um persónuleg málefni, eða í samskiptum sínum við opinberar stofnanir eða í viðskiptum við aðra – á rétt á persónulegum talsmanni samkvæmt lögum um réttindagæslu fyrir fatlað fólk.

Lög um réttindagæslu fyrir fatlað fólk. Í fyrstu grein, öðrum málslið stendur: „Ákvæði IV. kafla [lög um talsmenn fatlaðra] gilda einnig um réttindagæslu einstaklinga sem vegna afleiðinga viðvarandi sjúkdóms eða slyss þurfa stuðning við undirbúning upplýstrar ákvörðunar um persónuleg málefni eða aðstoð við að leita réttar síns hvort sem er gagnvart opinberum þjónustuaðilum, öðrum stjórnvöldum eða einkaaðilum.“

Lög um réttindi sjúklinga ásamt reglugerð um túlkun á upplýsingum um heilsufar og meðferð fyrir sjúklinga tryggja rétt fólks sem talar ekki íslensku eða þeirra sem tala táknmál til þess að njóta aðstoðar túlks í samskiptum sínum við heilbrigðisstarfsfólk.

Heilsufrelsi

Hafi fólk ekki verið lögræðissvipt hefur það rétt til þess að taka eigin ákvarðanir um heilsu sína og meðferð.

Fólk með geðfötlun er stundum ekki talið geta tekið réttar eða skynsamar ákvarðanir um heilsu sína og viðeigandi heilbrigðisþjónustu. Lög um réttindi sjúklinga byggja á slíkum viðhorfum til fólks með geðfötlun. Þar er að finna ákvæði sem ganga út frá því að hægt sé að meina sjúklingum um að taka ákvarðanir um eigin læknismeðferð og að fá upplýsingar um eigið heilsufar (6.grein). Þessi ákvæði eiga þó alla jafna ekki við fólk með geðfötlun sem ekki hefur verið svipt lögræði (sjá nánar réttindi lögræðissviptra), eða verið nauðungarvistað (sjá nánar réttindi nauðungarvistaðra).

Fólk með geðfötlun hefur óskoraðan rétt til þess að taka sjálfstæðar ákvarðanir um hvort það vilji þiggja meðferð eða ekki.

Heilsufrelsi í íslenskum lögum

Í lögum um réttindi sjúklinga nr. 74/1997 segir að óheimilt er að mismuna sjúklingum á grundvelli fötlunar. Í 7. gr. laganna segir að “virða skuli rétt sjúklinga til að ákveða sjálfur hvort hann þiggi meðferð.” Í 2. mgr. 7. gr. segir svo að “ákvæði lögræðislaga gilda um samþykki fyrir meðferð sjúklinga vegna greindarskorts, eða af öðrum ástæðum sem þau lög tilgreina, eru ófærir um að taka ákvörðun um meðferð. Í þessum tilvikum skal þó hafa sjúkling með í ráðum eftir því sem kostur er.”

Félagslega samþykkt og viðunandi

Í alþjóðlegum grunnviðmiðum um geðheilbrigðisþjónustu má finna skilyrði um að notendur eigi rétt á geðheilbrigðisþjónustu sem virðir menningarlegan bakgrunn þeirra og hefðir. Heilbrigðisþjónusta sem boðið er upp á verður að vera félagslega samþykkt og bera virðingu fyrir menningu hvers og eins. Eins er mikilvægt að þjónustan fylgi siðareglum læknavísindanna. Miklu skiptir að geðheilbrigðisþjónusta sé einstaklingsbundin og taki mið af aðstæðum hvers og eins. Meðferð ætti alltaf að fylgja einstaklingsbundinni áætlun sem gerð er í samvinnu við viðkomandi notanda. Áætlunin ætti að vera endurskoðuð reglulega, breytt eftir þörfum og unnin af fagfólki.

Á Íslandi eru þessi viðmið tryggð í lögum um réttindi sjúklinga sem tryggja að heilbrigðisstarfsfólk skuli koma fram við sjúklinga af virðingu. Þar kemur einnig fram að sjúklingar skuli vera virkir þátttakendur í eigin meðferð. Þriðji kafli í lögum um heilbrigðisstarfsmenn fjallar um faglegar kröfur og siðareglur heilbrigðisstarfsmanna á Íslandi við veitingu þjónustu.

Hár gæðaflokkur

Öll heilbrigðisþjónusta ætti að vera í háum gæðaflokki. Til þess þarf hágæða spítala og heilbrigðisstofnanir ásamt vel menntuðu og þjálfuðu fagfólki. Tækjabúnaður, verkfæri og annar búnaður verður að vera nothæfur og standast hreinlætiskröfur. Notast skal við gagnreynd meðferðarúrræði og vísindalega prófuð og óútrunnin lyf.

Landlæknir og sjúkratryggingastofnun Íslands fara með það hlutverk að sjá til þess að heilbrigðisþjónustan á Íslandi sé í besta mögulega gæðaflokki. Lyfjalög fjalla um gæðakröfur innkaup á viðeigandi lyfjum fyrir íslenska sjúklinga. Lög um heilbrigðisstarfsfólk fjalla um fag- og menntunarkröfur gagnvart heilbrigðisstarfsfólki.

Félagslegt öryggi og aðstoð vegna veikinda

Réttur til bestu mögulegu heilsu felur í sér rétt til félagslegs öryggis og aðstoðar vegna veikinda. Fólk án húsaskjóls eða viðeigandi fatnaðar á oft erfitt með að halda heilsu á meðan matur og drykkur eru lífsnauðsynlegur öllum. Sæmileg hreinlætisaðstaða og heilbrigð lífskjör almennt eru einnig lykilatriði góðrar heilsu.

Ákvæðið í stjórnarskrá Íslands um rétt til aðstoðar vegna veikinda eða örorku má sín lítils ef því er ekki fylgt eftir með öðrum lögum og raunverulegum aðgerðum. Aðstoð sem þessi er gjarnan nefnd velferðarþjónusta og Ísland jafnan kallað velferðarríki vegna þess að yfirvöld eiga að tryggja velferð borgara sinna og hjálpa þeim þegar á þarf að halda.

Velferðarkerfið á Íslandi er flókið og þungt í vöfum og það getur reynst þrautinni þyngra að komast að því hvernig það virkar og hvaða rétt fólk hefur. Aðstoðin sem lögin á Íslandi gerir ráð fyrir er oft í formi fjárhagsaðstoðar frá ríkinu á meðan veikindum stendur, atvinnuleysisbóta ef um atvinnuleysi er að ræða og örorkulífeyris vegna örorku svo dæmi séu nefnd.

Sjúkradagpeningar

Allir sem eru sjúkratryggðir á Íslandi og eldri en 16 ára eiga rétt á sjúkradagpeningum ef þeir eru alveg óvinnufærir í 21 dag eða lengur vegna veikinda. Öll frekari skilyrði er að finna í lögum um sjúkratryggingar. Hægt er að sækja um sjúkradagpeninga á vef sjúkratrygginga Íslands.

Elli-, örorku- og framfærslulífeyrir

Lög um Almannatryggingar fjalla um réttindi þeirra sem eru óvinnufærir til langframa vegna veikinda, elli, örorku til fjárhagsaðstoðar frá ríkinu. Tryggingamiðstöð Íslands sér um úthlutun slíkra bóta á grundvelli flókins lagaverks. Ef einstaklingur telur sig eiga rétt á einhverjum þessara réttinda er æskilegt að leita til félagsráðgjafa eða annarra sérfræðinga til þess að ráða fram úr því hvaða rétt hver og einn á.

Atvinnuleysisbætur

Atvinnuleysisbætur eru tímabundinn fjárhagsstuðningur frá ríkinu fyrir fólk sem missir vinnuna. Þeim er ætlað að styðja fjárhagslega við fólk í atvinnuleit. Allar nánari upplýsingar um atvinnuleysisbætur má finna hér á vef Vinnumálastofnunar.

Félagsaðstoð sveitafélaga

Félagsaðstoð sveitafélaga er fjárhagsaðstoð frá sveitafélögum ætluð þeim sem þarfnast fjárhagsaðstoðar en eiga ekki rétt á annari aðstoð samkvæmt lögum. Frekari upplýsingar um fjárhagsaðstoð sveitafélaga fæst hjá þjónustumiðstöð sveitafélaganna og í lögum um félagsþjónustu sveitarfélaga nr. 40/1991.

Skoðaðu helstu lagagögn um réttindi fólks með geðfötlun

Var þetta efni ganglegt ?
Já! Nei